ገድሊ ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ 1ይ ክፋል

ከፋሌ ባሕር አቡነ ኤዎስጣቴዎስ 

ቀዳማይ ክፋል

በስመ አብ ወወልድ ወመንፈስ ቅዱስ አሐዱ አምላክ።

1.0 መእተዊ 

ብቅድስናኦምን በቲ ዝፈጸምዎ መንፈሳዊ ገድልን ተኣምራትን፡ ብዝሠረትዎ ሓረገ ምንኵስና፡ ከምኡውን ስለ ክብሪ ቀዳሚት ሰንበት ብዝገብርዎ ተጋድሎ ብቀንዱ ኣብ ኤርትራን ኢትዮጵያን ካብኡ ሓሊፎምን ኣብ እስክንድርያን ኣርመንያን ካብ ዝፍለጡ እቶም ብቀዳምነት ዝጥቐሱ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ጻድቕ እዮም።

እዞም ኣቦ’ዚኦም ብስሞም ዝጽዋዕ ገዳም ኣብ ኤርትራ እኳ እንተዘይብሎም፡ ዳርጋ ንመብዛኅትኦም ሓዋርያ ተልእኾኦም ብምፍጻምን መንፈሳዊ ገድሊ ብምግዳልን፡ ሎሚ ህልዋን ኮይኖም ብቀዋምነት ንዝርከቡ ገዳማት ኤርትራ መሥሪቶም ዝሓለፉ ቅዱሳን አበው መምህርን ኣቦን እዮም። ኣብ ብዙኅ ከባቢታት ሃገርና ብፍላይ ኸኣ ሎሚ ብዘሎ ምምሕዳራዊ ቅርጺ ዞባ ደቡብን ማእከልን ብምዝውዋር ኸኣ ስብከተ ወንጌል ዘስፍሑን ብተባሕትዎ ዝተጋደሉን ኣቦ እዮም። ናብ እስክንድርያን ኢየሩሳሌምን ብኡኡ ኣቢሎም ድማ ናብ አርመንያ ቅድሚ ምኻዶም ንከባቢታት ዞባ ሰሜናዊ ቀይሕ ባሕሪ፡ ዞባ ዓንሰባ ከምኡውን ጋሽ ባርካ እግረ መገዶም ቃለ እግዚአብሔር እናሰበኹ ተኣምራት እናፈጸሙ ከምዝባረኽዎ ታሪኾም ይገልጽ። በዚ ኸኣ ዳርጋ ዘይረገጽዎን ዘይባረኽዎን ክፋል ሃገርና የሎን ክበሃል ይከኣል። 

ኣብ ዘመኖም ይኹን ብድኅሪኦም ንዝተንሥኡ ኣቦታት ብዙኅ መንፈሳዊ ጽልዋ ዘኅደሩን ኣሰር ቅዱሳን ዝገደፉን እዚኦም ቅዱስ ኣቦ፡ ስለቲ ኣብ ዘመኖም እንተላይ ኣብ ቤተ መንግሥቲ ይኹን ላዕለዎት መንፈሳዊ መራሕቲ ኣብ ዝነበሩ ግብጻውያን ጳጳሳት ብዝነበሮም ጽልዋን፡ ከምኡ’ውን ስለቲ ሓቀኛን ዘይተበረዘን ጥንታዊ ትምህርቲ ዝፈጸምዎ ተጋድሎን ኣበርክቶን ብዙኃን ተመራመርቲ ታሪኽ ብዙኅ ጽሒፎሙሎምን ተዛሪቡሙሎምን እዮም። ከም ምዃኑ ድማ ካብ ሃገርና ኤርትራ ወጻኢ ኣብ ኢትዮጵያን እስክንድርያን ካልኦት ሃገራትን ሓዋርያ ኮይኖም ዘገልግሉ እዞም ኣቦ እዚኦም፡ ነዚ ብጊዜያዊን ዘመን ዝወለዶ ትምህርትን ንዝናወጽ እዚ ወለዶ’ዚ ዝህብዎን ዝሓድገዎን ትምህርቲ ብዙኅ ስለዝኾነ ክንፈልጦን ብሰፊሑ ከነጽንዖን ዝግባእና እዩ። ታሪኽን ገድልን ኣቦታት ምፍላጥ ከም ኣካል ታሪኽ ቤተ ክርስቲያን ሕሉፍ ንምፍላጥ፡ ህልዊ ንምስትውዓል፡ መጻኢ ድማ ንምእማት ዝሕግዝ ሠረት ርቱዕ ፍኖተ ሃይማኖት እዩ።

መሥረትቲ ገዳማት ሃገርና (ሎሚ ህልዋን ዘለዉ) ዝኾኑ ቅዱሳን ብዝበዝኁ ደቂ ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ብምዃኖም ዓመት መጸ ጽባሕ መስቀል ክብረ በዓል ነዚኦም ቅዱስ ኣቦ መዘከርታ በዓሎም ከምዝገብሩሎም ድማ ዝተፈልጠ እዩ። ይኹን ደኣ እምበር ቅድም ብሓባር ኮይኖም ኣብ ሓደ ጉባኤ ዘብዕልዎ ዝነበረ ብምትራፉ፡ እቲ ዝነበሮ ብዙኅ ጐድናዊ ረብሓ ኣብዚ ሎሚ ክኽሰበሉ ኣይተኻእለን። ክብረ በዓል አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ሎሚ ገዳማትና ኣብ ክንዲ ብሓድነት በብናቶም ዝግበርዎ ብምዃኑ፡ እቶም ዝምልከቶም ኣካላት ምእንቲ ዕቤት ገዳማትናን ቤተ ክርስቲያናን ዘለዎ ግደ ዓቢይ ምዃኑ ዘኪሮም ንዳግማይ ሕውየቱ ክሓስቡሉ ዝግባእ እዩ። ከመይሲ ሓድነት ዝመስልዎ ነገር ስለዘየልቦ። ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስን ቅዱሳን ደቆምን ብሓድነት ስለዝቖሙን ስለዝተጋደሉን እዮም ኸኣ ቅድሚ ኣስታት ፯፻ ዓመት ኣብ ዝነበረ ጊዜ ልዕሊ ፻፳/120 ዓመት ዝኣክል ኣእዳዎም ኣብ ጒዳይ ሃይማኖት ብዝመልሱ ዝነበሩ ተጻብእቲ ነገሥታት ኢትዮጵያን፡ ብገለ ፈጸምቲ ፈቓድ ነገሥታት ብዝነበሩ ግብጻውያን ጳጳሳትን ንዝነበሮም ጸቕጢ ተጻዊሮም፡ ብናጽነት ዕቤት መንፈሳዊ ሕይወትን ስብከተ ወንጌልን ምስፍሕፋሕ ገዳማትን ዘካይዱ ዝነበሩ። እቲ ዘመን እቲ ድማ እዩ ሓደ ምዕራፍ ትንሣኤ ቤተ ክርስቲያናን ገዳማትናን ዝነበረ።

እምበኣርከስ ሎሚ ከም ፍቓድ እግዚአብሔር፡ ኣብ ከባቢ ፲፫-፲፬ ክፍለ ዘመን ኣብ ትንሣኤ ቤተ ክርስቲያን ሃገርና ሓድሽ ምዕራፍ ንዝኸፈቱን ዳግማይ ሓዋርያ ንዝኾኑን አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ካብ ብዙኅ ብሒደት ዜና መዋዕሎም ክንዝክር ኢና እሞ ጸሎቶምን በረኸቶምን ምስ ኵልና ሕዝበ ክርስቲያን ይኹን።

2.0 ትውልዲ 

ትውልዲ እዞም ጻድቕ ኸኣ ኣብ ትግራይ ኣውራጃ እንድርታ ፍሉይ ስሙ ጽራእ ዝተባህለ ዓዲ ኮይኑ ካብ ስድራ ጻድቓን ዝተረኽቡ እዮም። ኣቦኦም ኸኣ ክርስቶስ ሞዓ ኣዴኦም ድማ ሥነ ሕይወት ይብሃሉ። ኣቦኦም ክርስቶስ ሞዓ ካብ ወገን ስድራ መኳንንቲ ከምዝነበሩ ይፍለጥ። ወለዲ ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ፍርሃት እግዚአብሔር ዝነበሮም፡ ሕገ እግዚአብሔር ንምፍጻም ወትሩ ትጉሃትን ከምዝነበሩ ገድሎም ይገልጽ። ንጽጉማትን ዘኽታማትን ምርዳእ፤ ንኣረጋውያንን ሰብኡተን ንዝሞትወን መበለታት ምሕጋዝ፡ ኮታ ተቐበልቲ ኣጋይሽ ኮይኖም ከምቲ ሕገ ወንጌል ንዝጠምዩ ምብላእ ንዝጸምኡ ምስታይ መዓልታዊ ስርሖም ነበረ።

ብቃል ኪዳኖም ጸኒዖም፡ እዚ ኵሉ መንፈሳዊ ግብርን ትሩፋትን እናፈጸሙ ይንበሩ ደኣ እምበር ወሊዶም ክስዕሙን ክሓቝፉን ኣይተዓደሉን ነበሩ። ክሳዕ ዕርጋኖም ኸኣ ብቃለ እግዚአብሔር እናተጸናናዑ ብጸሎትን ተስፋን ይጽበዩ ነበሩ። ኣዴኦም ሥነ ሕይወት ብፍላይ ድማ ውላድ ብዘይ ምርካባ ብዙኅ ትኃዝን ነበረት። ኣብ ጸሎታ ድማ ወትሩ እናነብዐት ውላድ ክህባ ናብ ኣምላኽ ትልምን ነበረት። ጸሎታ’ውን ልክዕ ከም ጸሎት ብዓልቲ ቃል ኪዳና “ኦ ኣምላኸይ ንኣኻ ዘሥምር ግብሪ ጽድቂ ዝገብር ውላድ ሃበኒ። ካብ ኃዘነይ ዝናዝዘኒ ንልበይ ዘረስርስ ውላድ ሃበኒ” እናበለት ብቀጻሊ ትልምን ነበረት።

ልማኖኣ ኣብ ቅድሚ እግዚአብሔር በጽሐ እሞ ኣምላኽ ጸሎቶም ሰሚዑ ሓሳቦም ዝፍጽመሉ ጊዜ ምስ ኣኸለ፡ ቅዱስ ገብርኤል ነኸብስራ ለኣኾ፡ ከምዚ ድማ በላ “ሓደ ቅዱስን ኅሩይን ንጹሕን ውላድ ክትወልዲ ኢኺ፡ ብትምህርቱ ድማ ነቶም ብመገዲ ጥፍኣት ዝመላለሱ ዓያሹ ብቃል ወንጌል ክመልሶምን ከድኅኖምን’ዩ”። እቲ መልኣኽ እቲ ዝውልድ ብትምህርቱ ንብዙኅ ሕዝቢ መድኃኒት ከምዝኸውንን መጻሕፍተ ነቢያት ዝትርጒም ሕገ ሓዋርያትውን ዝፈልጥ ምዃኑ ወሲኹ ትንቢት ነገሮም። ሥነ ሕይወት ቃል እቲ ቅዱስ መልኣኽ ብዝስመዐት ፈርሀት፤ ግና ክትወልዲ ኢኺ ስለ ዝበላ ኣዝያ ተሓጐሰት። ነቲ ዝሰምዓቶ ድማ ንክርስቶስ ሞዓ ነገረቶ። ይኹን ደኣ እምበር ንሱ ቅድሚኣ ፈሊጡ ጸኒሑ ነበረ። ከምቲ እቲ መልኣኽ ዘበሰሮም ድማ ኣብነ ኤዎስጣቴዎስ ተፀኒሶም ብ፳፩ ሓምለ ተወልዱ። ማዕቀበ እግዚእ (ማዕቀበ አልፋ) ኢሎም ሰመይዎም።

3.0 ኣተዓባብያ

ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ እግዚአብሔር ኣምላኽ ከም ብዓል ነቢይ ኤርሚያስ መጥምቀ መለኮት ዮሐንስ ገና ካብ ማኅፀን ኣዴኦም ከለዉ ዝኃረዮምን ዝባረኾምን ብምንባሩ፡ ውልድ ምስ በሉ ጡብ ኣዴኦም ክጠብዉ ከለዉ ኣዒንቶም ናብ ሰማይ ኣንቃዕሪሮም ንእግዚአብሔር የመስግኑ ነበሩ። እዚ ኸኣ ከምቲ ልበ አምላክ ዝተሰምየ ቅዱስ ዳዊት “እም አፈ ደቂቅ ወሕጻናት አስተዳሎከ ስብሐተ” (መዝ ፰፥፪/8፥2) ዝበሎ እዩ። ኣዴኦም በቲ እትርእዮ ዕፁብ ዝኾነ ነገር ብምግራም ኣብ ቀዳሞት ይኹን ዳኅረዎት ኣቦታት ዘይተራእየ እዚ ተኣምራት’ዚ እንታይ ይብሃል ትብል ነበረት። ኣስዕብ ኣቢላ’ውን “ኦ ወልድየ ወብርሃነ አዕይንትየ መኑ መሀረከ ዘከመዝ ስብሐታተ” (ኦ ወደይ ብርሃን ዓይነይ እዚ ከምዚ ዝኣመሰለ ምስጋና መን መሃረካ) በለቶም። ንሶም ምስቲ ህጻን ምዃኖም ነቲ ዝተባህለ ካብ ምስማዕ ሓሊፎም ምላሽ ኣይህቡዋን ነበሩ።

እዞም ብብስራት መልኣኽ ዝተወልዱ ጻድቕ ሕጻን፡ ኣብ ቤት ወለዶም ብዙኅ ኣይጸንሑን፤ እንታይ ደኣ ወለዶም ቁሩብ ምስ ጎበዙሎም ዝበለጸ መንፈሳዊ ትምህርቲ ክመሃሩሎም ደለዩ።

4.0 ትምህርትን ምንኵስናን

በዚ መሠረት ኸኣ ትምህርትን መንፈሳዊ ሥነ ምግባርን ሥርዓትን ክመሃሩሎም መምህር ቤተ ክርስቲያን ናብ ዝነበሩ ኣኮኦም ዝብጽሕዎም አባ ዳንኤል (ዘካርያስ) ዝርከቡሉ ገዳም (ገርዓልታ) ወሰድዎም። ምስ አባ ዳንኤል ብምዃን ድማ ብዙኅ ትምህርትን ተግሣጽን ከምኡውን ሥርዓተ ቤተ ክርስቲያን ተምሃሩ። ብትግሃት ኸኣ በብዓይነቱ ትምህርቲ እንተላይ ፹፩ዱ ቅዱሳት መጻሕፍቲ ተምሃሩ። ብትምህርቲ እናበሰሉ ብዝኸዱ ድማ ናብራ ምናኔ ስለፈተዉ ብጸሎት ብጾምን ምትጋህ ተተሓሕዝዎ። ንኣዕይንቶም ሰለምታ፡ ንሕቖኦም ድማ ምንጻፍ ከይሃቡ ነቒሖም ንእግዚአብሔር ይልምኑ ነበሩ። ብኸምዚ ናይ ምናኔ ሕይወት ዝያዳ እናበርትዑ ምስ ከዱ፡ ማእቀበ እግዚእ ንአባ ዳንኤል ከመንኵስዎም ሓተትዎም።

አቡነ ኤዎስጣቴዎስ “ብማዕቀበ እግዚአ” እናተጸውዑ ገና ትሕቲ ዕድመ ንእሽቶ ከለዉ፡ እቲ ሰናይ ተጋድሎኦም ኣብ ኵሎም መነኮሳት ክስማዕን መዛረቢ ዛዕባ ክኸውንን ጀመረ። ኵሎም መነኮሳት ድማ ብቕዓቶም ምስ ረኣዩ “መኑ መሀሮ ለዝ ሕጻን ዘመጠነዝ ጥበበ ወስብሐታተ” (ነዚ ሕጻን እዚ ነዚ ኵሉ ጥበብን ምስጋናን መን ምሂርዎ) እናበሉ ይግረሙ ነበሩ።

ገና ብሕጻንነቶም መንፈስ ቅዱስ ገሊጹሎም ስለዝነበረ እንተለመኑ ይሠምረሎም። ገና ብሕጻንነቶም ስለ ዝመነኑ ድማ ከም መተዓቢቶም ከም ሕጻን ኣይተጻወቱን፤ ኣይሰሓቑን፤ ካብ ኣፎም ዘይጠቅም ዘረባ ኣይወጸን። ኣዕይንቶም ሕማቕ ካብ ምርኣይ፡ ኣእዛኖም ዘይቅዱስ ነገር ካብ ምስማዕ፡ ኣእዳዎም ዘይናቶም ካብ ምትንካፍ፡ ኣእጋሮም’ውን ካብ መገዲ ጽድቂ ወጻኢ ናብ ካልእ ኣየግለሱን። ነዚ ኵሉ ክገብር እግዚአብሔር ትጉሃን መላእኽቱ ልኢኹ ይዕቅቦ ኣሎ ኢሎም ብዝርእይዎን ብዘስተውዕልዎን ጥበብ ኣቦና ኵሎም መነኮሳት ይግረሙ ነበሩ። ኣቦና ብጾምን ብጸሎት ስግደትን ብሕትውናን እናተግሁ ንእግዚአብሔርን ንማኅበረ መነኮሳትን የገልግሉ ኣብ ዝነበሩሉ፤ እቲ ዝፍጽምዎ ዝነበረ ቅድስና ኣዝዩ ልዑል ስለዝነበረ እቶም መነኮሳት “መልአክ ድዩ ሰብ” ክሳብ ምባል ይድነቑ ከምዝነበረ ይንገር። በዚ ምኽንያት ኸኣ መዓርገ ዲቁና ይግብኦም እዩ ኢሎም ከም ሓደ ልቢ መኸርቲ ከም ሓደ ቃል ተዛረብቲ ኮይኖም ወሰኑ።

ኣቦና ገና ኣብ ንኡስ ዕድሚኦም ከለዉ መዓርገ ዲቁና ተቐበሉ። ነዚ ማዕርግ ምስ በቕዑ ድማ ካብቲ ቅድሚ ሕጂ ዝገብርዎ ዝነበሩ መንፈሳዊ ግብሪን ትሩፋትን ብዝያዳ ክሰርሑን ተጋድሎኦም ክውስኽሉን ተራእዮም። ከም ሊቀ ዲያቆናት እስጢፋኖስ ብቅንዕና ንቤተ ክርስቲያን የገልግሉ ነበሩ። ንዓበይቲን ንኣሽቱን መነኮሳት ብተልእኾን ብርድእናን የገልግልዎም ነበሩ። ብፍላይ ድማ ንዝተደነሱን ንዝሓመሙን ንኣረጋውያንን ብፍሉይ ይራድእዎምን ነቲ ንእኦም ካብ ዝወሃብ ዝነበረ መቝነን ከይተረፈ ብምምቃል፡ ንሶም ግና ብስዉር ምጻም ይመርጹ ነበሩ። ነቶም ካብኦም ብዕድመ ንዝንእሱ ከይተረፈ ብትሕትና ይእዘዝዎም ነበሩ።

አባ ዳንኤል ትምህርትን ጸጋን ማዕቀበ እግዚእ ብዝረኣዩ ኵሉ ሥርዓተ ምንኵስና ድኅሪ ምምሃር ‘ይደልዎ’ (ይግብኦ) ብምባል አርዑተ ምንኵስና ኣሰከምዎም። ልብሰ ምንኵስና ኸኣ ለበሱ። ኤዎስጣቴዎስ ኢሎም ኸኣ ሰመይዎም። ትርጉሙ ኸኣ ሥነ እግዚእ ማለት እዩ። ካብቲ ሰዓት ጀሚሮም “ምእንቲ ጽድቂ ዝስደዱ ብፁዓን እዮም” ዝብል ናይ ጐይታ ቃል ንምትግባር ነቲ ቀዲሞም ዝመረጽዎን ክጋደሉሉ ዝጀመሩ ገድላዊ ሕይወት ኣበርቲዖም ቀጸልዎ። ጥዑም መብልዕ ከይበልዑ፡ ወይኒ ከይሰትዩ ኣብ መዓልቲ ቁራስ ቅጫ እናበልዑ ብጾምን ጸሎትን ተወሰኑ። አባ ዳንኤል ድማ “ንስኻ እሙን ኣገልጋሊ ኹን፡ ንዓኻ ኾይንካ ንካልኦት ትኸውን ኢኻ፡ ካብ እግዚአብሔር ተዋሂቡካ እዩ እሞ ነቲ ኣብ ልዕሌኻ ዘሎ ጸጋ ኣይትንዓቖ” ኢሎም መዓድዎም። ንሶም ድማ ከም ዝበልካዮ ይኹን ብምባል ኣብ ጸሎቶም ከይፍለይዎም ብምምኅጻን ቡራኬኦም ተቐበሉ።

ብኸምዚ ኣገልግሎት ተጊሆም እናገልገሉ ከለዉ፤ ኣኽሊል ቅዱሳን ዝኾነ መድኃኒና ኢየሱስ ክርስቶስ ካብ ዕለታት ሓደ መዓልቲ ንቅዱስ ሚካኤልን ቅዱስ ገብርኤልን ኣኸቲሉ ብምምጻእ ንኣቦና ብምስዓም ፍቕሩ ገለጸሎም። ቅዱስ እስትንፋሱ ኸኣ ኡፉ በለሎም። “ኣታ ፍቁር ወደይ ኤዎስጣቴዎስ ኣብ ማኅፀን ኣዴኻ ከሎኻ ኃርየካ እየ እሞ ንብዙኃን ኣሕዛብ መምህር ክትኸውን መሪጸካ እየ… ንዓኻ ዝሰመዐ ንዓይ ከምዝሰምዐ፤ ንዓኻ ዝኣበየ ንዓይ ከም ዝኣበየ” ቢልዎም ናብ ሰማይ ዓረገ።

ድኅሪ ትግሃት ዝመልኦ ኣገልግሎት ድማ አባ ዳንኤል ናብ ሊቀ ጳጳስ ወሲዶም ክህነት ከምዝቕበሉ ገበርዎም።
5.0 ስብከተ ወንጌልን ሓዋርያዊ ተልእኾን ኣብ ሃገርና 

ድኅሪ ማዕርገ ክህነት ምቕባሎም ድማ ካብ እግዚአብሔር ዝተላእከ ቅዱስ ሚካኤል “ቃል እግዚአብሔር ዝራእ፤ ሕገ እግዚአብሔር ንገር” በሎም። በቲ ብልኡኽ እግዚአብሔር ዝተዋህቦም ትእዛዝ ብሓደ ወገን እናፈጸሙ ከለዉ፤ ገለ ክፋል ትምህርቶምን ተግሣጾምን ነቶም ንጉሥን መኳንንትን ከምኡውን ጳጳሳት ግብጺ ስለዘየሐጐሰ፡ ኣብ ኢትዮጵያ ብዙኅ ከይጸንሑ ካብቲ እቲ ንጉሥ ዝቖጻጻሮ ክልል ግዝኣት ርሒቖም ብምውጻእ ከምቲ እግዚአብሔር ዝገለጸሎም ናብ ደቡባዊ ክፋል ሃገርና ኣትዮም ክምህሩን ስብከተ ወንጌል ከስፋሕፍሑን ጀሚሮም። ብዙኅ ከይደንጐየ ድማ ትምህርቶምን ሰናይ ግብሮምን ትሩፋቶምን ኣብ ሕዝቢ ይኹን ኣብቶም ሹመኛታትን ገዛኢ ዝነበረ ባሕረ ነጋሢን ጽቡቕ ተቐባልነት ረኸበ። ካብ ትግራይ ናብ ሃገርና ኣብ ዝኣተዉሉ’ውን ምስ ውሱናት መነኮሳት ተምሃሮኦምን ኣርድእቶምን ከምዝነበረ ይፍለጥ። ጸኒሑውን ብዙኃን መነኮሳትን ተምሃሮን ድማ ትምህርቶምን ብቕዓቶምን ገቢረ ተኣምራቶምን ርእዮም ክስዕብዎም ጀመሩ።


ኣቦና ብነገሥታት ኢትዮጵያን ጳጳሳት ግብጽን ተቓውሞ ይግጠሞም ደኣ እምበር ጸኒዖም ስለቲ ካብ ቅዱሳን አበው እናተመሓላለፈ ንዝተቐበልዎ ሓቀኛ ትምህርቲ ካብ ምግዳል ወጻኢ ካብቲ ዝኣምኑሉ ጥንታዊ ትምህርቲ የማነ ጸጋም ኣየልገሱን። ጸኒዖም’ውን ተዓወቱ ደኣ እምበር ገድሎም ንኸንቱ ኣይተረፈን። ኵሉ መደብ እግዚአብሔር ስለ ዝነበረ ድማ ናቶም ናብ ሃገርና ምምጻእ ንበረኸት ኮነ። እዚ ኸኣ ሃገርና ብእኦም ክትባረኽን ብርእዮ ድማ ቤተ ክርስቲያን ትንሣኤኣ ክገሃድን ክዕምብብን ምኽንያት ኮኑ። በዚ መሠረት ኸኣ ሃገርና ማእከል ስብከቶምን፡ መትኒ ሓረገ ምንኵስናኦም ኮነት።

ብዘይካ እቲ ቃለ እግዚአብሔር ኣብ ልቢ ምእመናን እናዘርኡ ስብከተ ወንጌል ኣብ ከባቢ ዞባ ደቡብን ማእከልን ዘስፍሕዎን ዝተጋደልዎን ድማ ኣዝዩ ብዙኅ ኮይኑ፤ ማእከል መዋፈሪ ስብከቶምን ብሕትውናኦምን ዝነበሩ ከባቢ ደብረ ድማኅ ቆላ ሠራየ፡ ዝባን ቡር ኣከለ ጉዛይ፡ ከባቢ ማይምነ ቆሓይን፡ ከምኡውን ጐዳይፍ ኣሥመራ ብፍሉይ ዝጥቀሱ እዮም። ከም ኣካል ምስፋሕ ስብከተ ወንጌል ከኣ ክሳብ ሕጂ ጠሊ በረኸቶም ዘይተጋደፈና ንሶም ብፍሉይ ዝልለዩሎም ዓበይቲ ስርሓት’ውን ፈጺሞም እዮም፦ እዚኣቶምም ከኣ ብሥርዓተ ጳኵሚስ ዝካየዳ ናይ ሓድነት ገዳማት ብምስፋሕ ምንኵስና ምጽናዕ፥ በብዝኸድዎ ድማ ከም ኣብቲ ኅብረተሰብ ሳሕቲ በቚሉ ንዝረአ ዝነበረ ባዕድ ኣምልኾን ልማድ ኣሕዛብን ካብ ሱሩ ምምሓው፥ ካብ ሕገ እግዚአብሔር ወጻኢ ኣብ ጽዩፍ ተግባራት ተዋፊሮም ንዝነበሩ ነገሥታትን መኳንንትን ምግሣጽ እዩ ነይሩ። ብተወሳኺ’ውን እቲ ብፍሉይ ዝጥቐሱሉ ድማ ስለ ክብሪ ቀዳሚት ሰንበት ዝነበሮም ጽኑዕ ትምህርትን፡ ስሌኣ ዝገበርዎ ተጋድሎን እዩ። ኵሉ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ ኣበርክትኦምን ተጋድሎኦምን በብኣርእስቱ ምስቲ ታሪኻዊ ድኅረ ባይትኡ ብዙኅ ክጸሓፈሉን ክትንተነሉን ዝግባእ እኳ እንተኾነ፤ ንሎሚ ንበረኸት ክኾነና ኣሕጽር ኣቢልና ክንተናኽፎ።

5.1 ምስፋሕን ምጽናዕን ትምህርተ ሃይማኖት 
ከምቲ ልዕል ኢሉ ዝተጠቕሰ ቅዱስ ኣቦና ኣብቲ ሕዝቢ ብዝረኸብዎ ተቐባልነት፡ ሕቖኦም ተዓጢቖም መብራህቶም ኣብሪሆም ናብ ብዙኅ ከባቢታት ደቡብ ክፋል ሃገርና እናተዘዋወሩ ስብከተ ወንጌል የስፍሑ ነበሩ። ኣጽኒዖም ኸኣ ፲ቱ ሕገ ኦሪትን ፮ተ ቃላተ ወንጌልን መሃሩ። ኣቦና ኤዎስጣቴዎስ ሓዋርያዊ ተልእኾኦም ኣብ ዝፍጽሙሉ ዝነበሩ ንብዙኃን ዝተጋገዩ ካብ መገዲ ጌጋኦም እናመለሱ፡ ንዝሓመሙ ኃይሊ እግዚአብሔር ተቐኒቶም፡ በቲ ምሉእ እምነቶም እናሕወዩ ብዙኅ ትእምርትን ተኣምራትን ይገብሩ ነበሩ።

ቅዱስ ኣቦና ምስቲ ኵሉ ዝጋደሉሉ ዝነበረ ምስፋሕ ስብከተ ወንጌል፤ ሓደ ካብቲ ብቀዳምነት ዝጸዓሩሉን ድማ ኣእማደ ምሥጢር ብፍላይ ድማ ትምህርተ ምሥጢረ ተዋሕዶ ብንጹርን ብዕምቈትን ምምሃር እዩ ነይሩ። ብገለ መሲሎም ክኣትዉ ንዝደለዩ መናፍቓን ኸኣ በቲ ርቱዕ ትምህርቶም ኣብ ጉባኤ እናተረኽቡ ይረትዕዎምን የሕፍርዎምን ከምዝነበሩ ታሪኽ ሕይወቶም ይገልጽ።

በቲ ካልእ ድማ ቅዱስ ኣቦና መጻሕፍተ ብሉይን ሓዲስን ኣዛሚዶምን ኣመሥጢሮምን ኣብ ምምሃር ተጊሆም ዝዓየዩ እዮም ነይሮም። ገሊኦም ይፍትንዎ ከምዝነበሩ ማለት ንሕግን ነቢያትን (ብሉያት) ኣትሒትካ ብምርኣይን ግዲኦም ብምዝንጋዕን ኣብ ሓዲስ ጥራይ የተኵሩ ከምዝነበሩዎ ዘይኮነስ፤ ጐይታ ሕግን ነቢያትን ክፍጽም እምበር ክሥዕር ኣይመጻኹን ከምዝበሎ ብሉይ መሠረት ናይ ሓዲስ ምዃኑን ክልቲኦም በብመልእኽቶም ከም ሓደ ተሰማሚዖም ዝኸዱ ምዃኖም ኣጽኒዖም ይምህሩ ነበሩ። እዚ ኸኣ ብሉይ ምሳሌ ትንቢት፡ ሓዲስ ድማ ኣማናዊ ፍጻመ፤ ብሉይ ጽላሎት፡ ሓዲስ ኣካል ምዃኖም ኣሰማሚዖም እቲ ሓደ ብዘይካ እቲ ካልእ ዘይተረኽበን ዘይርከብን ምዃኑ ኣመሥጢሮም ይምህሩ ነበሩ።

ኣቦና ስብከተ ወንጌል የስፍሑሉ ኣብ ዝነበረ ዘመን (እንተላይ ቅድሚኦምን ድኅሪኦምን) ኣብ ውሱናት ርእሲ ነገራት ብዝተፈላለየ ምኽንያት ኣብ ሞንጎ ሊቃውንቲ ተዋሕዶ ኣብ ምትርጓም ምሥጢራት ገለ ፍልልያት ዝተራኣየሉን፡ በቶም ነገሥታት ዝምእከሉ ዝተፈላለዩ ጉባኤታት ድማ ይሥራዕ ከምዝነበረ ይፍለጥ። ገለ ሊቃውንቲ ድማ ነዚ ሥውር ምትእትታው ይቓወምዎ ነበሩ። ቅዱስ ኣቦና’ውን ነታ ኣብ ብሉይ ኪዳን፡ እግዚአብሔር ካብ ኵሉ ግብሩ ንዘዕረፈላ ሰንበት፡ ኣብ ሓዲስ’ውን ከምታ ሰንበተ ክርስቲያን ክትኽበር ኣለዋ ብምባሎም ተቓውሞታት ካብ ገለ ክፋል ሊቃውንቲ ገጢምዎም ነበረ። ይኹን ደኣ እምበር ንኵሉ ተቓውሞታት ነጺጎም ኣጽኒዖም ብምምሃሮም ነዚ ፍልልይ ንምፍታሕ ጉባኤታት ኣብ ሞንጎ ሊቃውንቲ ይግበር ነበረ።

ቅዱስ ኣቦናን ብድኅሪኡ ድማ ደቆምን ደቂ ደቆምን ምስቲ ማእከል ጳጳሳት ግብጺ ዝነበሩ ከተማታትን ሃጸያትን ኢትዮጵያ ብሰንኪ ዝነበሮም ሓውሲ ብቱኽ ታሪኻውን ሃይማኖታውን ዝምድናታት፡ ናጻን ኃያልን ዝኾነ ገዳማት ዘማእክልዎ ኣድያመ ስብከት ብምቛም ምምሕዳራውን ጒስነታውን ስራሕ ዳርጋ ኣብ ምሉእ ኤርትራ ኣካይዶም እዮም። እዚ ኸኣ ብሰንኪ ነገረ ሰንበት ንኣስታት ፻፳ ዓመታት ብጋህዲ ቀጺሉ እኳ እንተተራእየ፤ እዚ ቅርጺ ምምሕዳር ክሳብ ምእታው ጥልያን ናብ ሃገርናን ድኅሪኡ ድማ ክሳብ ምቛም ብጳጳሳት ኢትዮጵያ ዝምርሑ ኣብያተ ጽሕፈት ሰበካ ጉባኤታት ብግብርስ ክስርሓሉ ጸኒሑ ነይሩ እዩ። ብዓመታት እንተደኣ ሓሲብናዮ ኸኣ ኣስታት ፭፻ ዓመት ዝኣክል ማለት እዩ።

ለቡ፦ ብምኽንያት ክብሪ ሰንበት ዝግበር ዝነበረ ጉባኤ፡ ምስቲ ድኅሪኦም ብምኽንያት ካቶሊካውያን ኣብ ልዕሊ ትምህርተ ተዋሕዶ ብዝዘርእዎ ኑፋቄ (“ቅብዓትን ጸጋን”) ንዝተፈጠረ ኣፈላላዪ ንምፍታሕ ምስ ተገብሩ ካልኦት ጉባኤታት ሓዋዊሶም ዝጽሕፉ ጸየቕቲ ታሪኽ ከምዘለዉ ድማ ምስትውዓልን ምጥንቃቕን የድሊ። ክልቲኡ ኣርእስቲ በበይኑ ደኣ እምበር ዘራኽብ’ውን የብሉን። እምበርኣርከስ ቅዱስ ኣቦና ስለታ ሓቀኛን ጥንታውን ተዋሕዶ ሃይማኖቶም ብምግዳል እዮም ስብከተ ወንጌልን ትምህርተ ሃይማኖትን ኣስፊሖም። ነዚ ምስክር ዝኾኑ ድማ ሕጂውን ህልዋን ዘለዉ ብተዋሕዶ ሃይማኖቶም ጸኒዖም ዝጋደሉ ዘለው ብደቆምን ደቂ ደቆምን ዝተመሥረቱ ዓበይቲ ገዳማት ሃገርና እዮም።

5.2 ምጽናዕ ሥርዓተ ምንኵስና 
ሥርዓተ ምንኵስና ብርእሰ መነኮሳት ዝኾኑ ብኣባ እንጦንስ ኣብ ፬ይ ክፍለ ዘመን ኣብ ግብጺ እኳ እንተተጀመረ፤ ብዙኃን ቀልጢፎም ክስዕብዎም ነቲ ናይ ምናኔ ሕይወት ክመርጽዎን ተራእዮም እዮም። ጽኑዕ ናይ ሓድነት ሥርዓት ድማ ብአባ ጳኲሚስ ተገብረሉ። ኣብ ሃገርና ድማ ሽዑ ንሽዑ እዩ ብጊሓቱ ክተኣታቶ ክኢሉ። ብዘይካ ኣብ ግብጺ ከይዶም ዝመነኑ መነኮሳት ሓበሻ፡ ብኢድ ኣባ ጳኵሚስ ዝመንኮሱ ከም ኣባ ሊባኖስ ኣባ ዮሓኒ ዝኣመሰሉ ቅዱሳን መነኮሳት ናብ ሃገርና ብምምጻእ ክርስትና ኣስፊሖምን፡ ንእኦም ዝመስሉ ብዙኃን መነኮሳት ኣፍሪዮምን፡ ዓሰርተታት ገዳማት መሥሪቶምን እዮም።

እዚ ብኣባ ሊባኖስ ዝተተኽለ ሓረገ ምንኵስና ድማ ካብ ዘመን ናብ ዘመን፡ ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ እናተሳገረን እናኃየለን እናሰፈሐን ክመጽእ ይኽኣል ደኣ እምበር ኣብ ገለ ክፍለ ዘመናትሲ ብዙኅ ተጻብኦን ምድኻምን የጋጥሞ ነበረ። ኣብ ፲፫-፲፬ ክፍለ ዘመን ድማ ኣብ ገለ ምድኻሙ እንደገና ኃይሊ ዝኾንዎን፡ ንትንሣኤኡን ዕቤቱን ድማ ዓቢይ ግደ ዝፈጸሙ ቅዱስ ኣቦና ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ እዮም። ኣብቲ ዘመን (፲፪ ክፍለ ዘመን) እቲ ኣብ ማእከላይ ኢትዮጵያ (ሽዋ) ምስ ምምጻእ ካልእ ሓረገ ምንኵስናን (ቤት ተክለሃይማኖት) ሥርወ መንግሥትን (ዛጒዌ) ብነገሥታት ኢትዮጵያ እናተደገፈ ጽልውኡ የስፍሕ ደኣ እምበር፡ እቲ ኣብ ኤርትራ ዝጸንሐ ጒንዲ ምንኵስና ዝያዳ በዞም ቅዱስ ኣቦ ክኅይልን ጽልውኡ ድማ ክሳብ ሰሜን ኢትዮጵያ (ጣና) ከስፍሕን ክኢሉ ነይሩ።

እቲ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ዝተኸተልዎ መገዲ ድማ ፍጹም ምናኔ ዝዓብለሎ ናይ ጳኲሚስ ናይ ሓድነት ሥርዓት እዩ ነይሩ። ቅዱስ ኣቦና ድማ ነዚ ሕግ ወሥርዓት ንተምሃሮኦም ኣብነት ብምዃን ዝያዳ ኣጽኒዖም ክሕዝዎ ይምህርዎምን ይላበውዎምን ነበሩ። መነኮሳት ብንጽሕና፡ ብድንግልና፡ ብጽኑዕ ሥርዓተ ኣምልኾ እናተመላለሱ ብፍጹም ፍቕሪ ንእግዚአብሔር እናምለኹ ክፍጽምዎም ካብ ዝግብኦምን፡ ብአባ ጳኲሚስ ካብ ዝተሠርዓሎም ገለ ካብ ሕግታት ወሥርዓት ድማ ስሩዕ ኃባራዊ ጸሎተ ማኅበር ገዳም (መነኮሳት)፡ ሕደ ዓይነትን ብኃባር ምምጋብን፡ ኃባራዊ ንብረት እምበር ናይ ውልቂ ንብረት ካብ ምውናን ምኽልካል፡ እቶትን ወጻእን ኃባራዊ ክኸውን፡ ሕደ ዓይነት ልበሰ ምንኵስና ክህልዎም፡ ቃለ እግዚአብሔርን ቅዱሳት መጻሕፍትን ኣብ ምንባብን ምስማዕን ክተግሁ፡ ሰሪሖምን ጽዒሮምን ክበልዑ ወቦ ዘተርፈ ዝብሉ ቀየድቲ ናይ ተዓቅቦ ሕግታት ይርከብዎም።

ብፍላይ ኸኣ ደቆም መነኮሳት ንዝምገብዎ ባዕሎም ከዳልዉ እምበር ዝጠዓመን ዝጸበቐን፡ ብኣንስቲ ንዝተዳለወን ከይለኽፉ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ይላበዉ ነበሩ። ርእሰ ምርኮሳ ዝዓንዱ ሕጊ ክኽተሉን ንመናባብሮኦም ዘድልዮም ዘበለ ድማ ባዕሎም ጽዒሮምን ደኺሞምን ሓሪሶም ክበልዑ እምበር፡ ካብ መሳፍንትን መኳንንት’ውን ከምኡውን ሹመኛታትን ሰብ ጸጋን መጠበሪ ዝኾኖም ረድኤት ወይውን ህያባት ከይቕበሉ ይእዝዝዎም ነበሩ። እዚ ኸኣ እቶም ገዳማት ኣብ ውሳኔታቶም ይኹን ኣካይዶኦም ብፍጽምናን ብናጽነትን ምስ ሕግን ፍቓድን እግዚአብሔር ክጓዓዙ ደኣ እምበር፡ በቶም ዓለማውያን ከይጽለዉን ፈጸምቲ ፍቓድ ነገሥታት ኮይኖም ከይተርፉ ንምጥንቃቕ ነበረ። በቲ ካልእ ድማ እቶም መነኮሳት ኣብ ጒዳይ ዓለማዊ ሥልጣንን ምምሕዳርን ኢዶም ከየእትዉ ንኽዕቀቡ ምእንቲ እዩ።

ኣቦና ንርእሶም ኣብነት ኮይኖም ብጽኑዕ ተባሕትዎ ዝተጋደሉሎም ስፍራታት ኣዝዮም ብዙኃን እዮም። ንምሳሌ ኣብ ከባቢ ዓረዛ ጥቓ ደብረ መርቆሪዎስ (ደብረ ድማኅ) በርቋሕ ኣብ ዝተባህለት ጐቦ በዓቲ ብምዕጻው ን፯ ዓመት ዝኣክል ጸሎት ብምግባር ምስ ኣምላኾም ይራኸቡ ነበሩ። ብዙኅ ራእይ ድማ ይግለጸሎም ነበረ። ካልእ ድማ ኣብ ቆሓይን ንተንኮል ሰይጣን ዘፍረሱሉን ንሕዝቢ ዝመሃሩሉን ድማ ተወሳኺ ምሳሌ ኮይኑ ክጥቐስ ይከኣል። እዚ ኵሉ ክፍጽሙ ከለዉ ድማ ምስ ደቆም መነኮሳት ብምዃን ስለዝነበረ፤ ኵሎም ኣበየናይ ማዕርግ ቅድስና በጺሖም ከምዝነበሩ ዘረድእ እዩ።

5.3 ምስፋሕ ገዳማትን ሓረገ ምንኵስናን 
ቅዱስ ኣቦና አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ዝመሃርዎምን፡ ብሥርዓተ ምንኵስናን መንፈሳዊ ተጋድሎን ብጸጋ ዝወለድዎምን ኣቦታት፡ ኣዝዮም ብዙኃን እዮም። በዚ መሠረት ኸኣ ናይቲ ዳኅረዋይ ኣብ ማእከላይ ዘመን ዳግም ናይ ዝዓምበቡ ገዳማት ኤርትራ ኣቦ ወይውን ርእሲ እዮም ክብሃል ይከኣል።

ከምቲ ኣብ ላዕሊ ዝተገልጸ ሓረገ ምንኵስና ሃገርና ካብ አቡነ ሊባኖስ ዝጅምር እዩ። እዚ ኸኣ ካብቲ ሡር ምንኵስና ዝኾኑ አቡነ እንጦንስ ብዙኅ ዘይርሕቕ እዩ። ከመይሲ አቡነ ሊባኖስ ምንኵስናኦም ካብ አባ ጳኵሚስ ኮይኑ፡ ምንኵስና አባ ጳኲሚስ ድማ ካብ አቡነ መቃርስ እዩ። ናይ አቡነ መቃርስ ምንኵስና ድማ ኣቡነ እንጦንስ ብምዃኑ ኣብቲ ሱሩ ቀልጢፉ ይበጽሕ ኣሎ ማለት እዩ። ስለዚ ፈላሚ ሓረገ ምንኵስና ኤርትራ ዝኾኑ አቡነ ሊባኖስ ካብ እንጦንስ ኣብ ሣልሳይ ወለዶ ዝርከቡ ኮይኖም፤ ካብቲ ንሕገ ምንኵስና ድልዱል መሠረት ዘንበሩ አቡነ ጳኵሚስ ግና ኣብቲ ቀዳማይ ወለዶ ዝተረኽቡ እዮም ነይሮም።

ካብ ኣቡነ ሊባኖስ ናብ ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ክንመጽእ ከሎና ድማ እቲ ሓረገ ምንኵስና ከምዚ ዝስዕብ ኮይኑ ንረኽቦ። አቡነ ሊባኖስ ንአባ አድኃኒ ወለዱ። አባ አድኃኒ ንአባ ዖፅ ወለዱ። አባ ዖፅ ድማ ንአባ ጰላድዮን ወለዱ። አባ ጰላድዮን ንአባ ቅቡእ እግዚእ ወለዱ። አባ ቅቡእ እግዚእ ንአባ አትናቴዎስ ወለዱ። አባ አትናቴዎስ ድማ ንአባ ይስሐቅ (ዘታኪታ) ወለዱ። አባ ይስሐቅ ንእምነሰንበት ወለዱ። እምነሰንበት ንአባ ዳንኤል ወለዱ። አባ ዳንኤል ድማ ነቶም ኣርእስቲ ጽሑፍና ዝኾኑ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ወለዱ።

አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ድማ ብዙኃን ገዳማት ኤርትራ ንዝመሥረቱ ኣቦታት ብምንኵስና ዝወለዱ እዮም። ዳርጋ ዝበዝኁ ህልዋት ገዳማት ሃገርና ብደቆም (አቡነ መርቆሪዎስን አቡነ አብሳዲን) ካብ ደቆም ብዝተወልዱ (ምንኵስና) ደቂ ደቆም (አቡነ ፊልጶስ፡ አቡነ እንድርያስ ዕፉን፡ አቡነ ቡሩክ፡ አቡነ ብፁዓ አምላክ፡ አቡነ ዮናስ… ዝጥቐሱ እዮም)።

እቶም ቀዳሞት ምስ ቅዱስ አቦና ናብ ሃገርና ዝኣተዉን ብኢዶምን ብደቆም ዝመንኮሱን፡ ብፍሉይ ከም ሓንቲ ስድራ (ደቂ ቀሲስ ቶማስን ኣደይ ሰሎሜን) እትጥቀስን፡ ምልእቲ ስድራ ኣብ ናብራ ብሕትውና ተጸሚዳ ዝነበረትን እያ። እዛ ስድራ ድማ ንወለዶምን ን፫ ኣወዳትን ሓንቲ ጓልን ዝሓቈፈት እያ ነይራ። ንሳቶም ድማ አቡነ መርቆሪዎስ (ደብረ ድማኅ ዓረዛ ዝመሥረቱ)፡ አቡነ አብሳዲ (ገዳም ደብረ ማርያም - ደብረ ክሳሔ ቆሓይን ዝመሥረቱ)፡ አቡነ ማቴዎስ (ደብረ በርበሬ ትግራይ ከባቢ ዓድዋ ዝገደሙ) ሓፍቶም መክበበ ድንግልን ብዓመጽ ዝተወልደ ወደን አቡነ ቴዎድሮስን (ርሒብ ባይታ ከባቢ መረብ ዝገደሙ) እዮም። ብሓፈሻ ኣብ ሃገርና ጥራይ ብደቅን ደቂ ደቅን አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ዝተገደሙን ሎሚ ህልዋት ኮይኖም ዝረኣዩ ገዳማት ፲፪ ይበጽሑ። መበል ፲፫ ምባል ዝከኣል እንተኾይኑ ድማ ኣብ ዶብ ኢትዮጵያን ኤርትራን ኣብ ሩባ መረብ ዝተሠረተ ኮይኑ ብስም አቡነ ቴዎድሮስ ገዳም ዝተገደመ እዩ።

ለቡ፦ ሕመረት ጽሑፍና ናይ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ብምዃኑ ብእኦም ንዝቐጸለ ሓረገ ምንኵስና ኣተኲርና ንዝርዝር ኣሎና ደኣ እምበር፡ ኣብ ሃገርና ክልተ ሓረገ ምንኵስና ከምዘሎ ስሒትና ወይውን ዘንጊዕና ኣይኮነን። እቲ ሓደ ከምቲ ኣብ ላዕሊ ዝተገልጸ ናይ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ክኸውን ከሎ ዋና ጨንፈሩ አቡነ ሊባኖስ እዮም፤ እቲ ካልእ ጨንፈር ናይ አቡነ ተክለ ሃይማኖት ኮይኑ ዋና ጨንፈሩ ድማ አቡነ ቴዎድሮስ እዮም። ገለ ካብ ደቂ እቲ ካልኣይ ጨንፈር ድማ አቡነ ሰይፈ ሚካኤልን አቡነ እንድርያስን (ሰፍአ) ይርከብዎም።እዞም ዋናታት ክልተ ጨናፍር አቡነ ሊባኖስን አቡነ ቴዎድሮስን ድማ ደቂ አቡነ ጳኲሚስ እዮም፤ ኣብኦም ድማ ይራኸቡን ሓደ ይኾኑን።

5.4 ምምሓው ባዕድ ኣምልኾ 
አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ከም ክፋል ምስፋሕ ስብከተ ወንጌል፡ እግረ መገዶም ኣብቲ ሕዝቢ ከም ክርዳድ ስሕት ኢሉ ዘጋጥሞም ንዝነበረ ባዕድ ኣምልኾ ኣብ ምጥፋእን ምምሓውን ጠንኪሮም ሰሪሖም እዮም።

ንምሳሌ ኣብ ኣድያመ ጽልማ ከባቢ ድባርዋ (ዱባ ኣብ ሩባ) ኣብ ፲፪/12 ዓበይቲ ድማታት ብናይ ጣዖት ስርዓተ ስብሒ እንዳምከኹ፡ ጤለ በጊዕ እናሓረዱ፡ ግብሪ ሰይጣን ዝፍጽሙለን ዝነበሩ ኣእዋም ብኃይሊ እግዚአብሔር ቆሪጾም ብሓዊ ኣቃጺሎም ነቶም ካብ እምነቶም ተመዛቢሎም ዝነበሩ ሰብ ጽልማ ናብቲ ሓቀኛ ኣምልኾ እግዚአብሔር መለስዎም።

5.5 ምግሣጽ መኳንንትን ነገሥታትን 
ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ከም መጥምቀ መለኮት ገጽ ርእዮም ዘየዳልዉ ሓቀኛ መምህርን፡ ሰዓቢ ክርስቶስን ስለዝነበሩ ነቶም ኣብ ዘመኖም ዝነበሩ እሞ ካብ ሕገ እግዚአብሔር ወጻኢ ብምኻድ ነቲ ሕዝቢ ንዝገዝእዎን ንዝብድልዎን ሹመኛታት ኣግሂዶም ይወቕስዎም ነይሮም። በዚ ኸኣ ተባዕ መምህር ከምዝነበሩ ገድሎምን ዜና ታሪኾምን ይገልጽ። ሓደ ካብቲ ነቶም ገዛእቲ ካብ ዝቓወምዎም ዝነበሩ ተግባራት ኸኣ ብንግዲ ገላዩ ዝፍለጥ ዝነበረ ንግዲ ወዲ ሰብ እዩ ነይሩ። እዚ ንክብሪ ሰብ ናብ እንሰሳ ዘውርድ ጽዩፍ ተግባር ብሕገ ክርስትና ኽልኩል ኮይኑ ከብቕዕ፡ በቶም ክርስቲያን ኢና ዝብሉ ነገሥታት ይፍጸም ስለዝነበረ፤ ኣቦና ነቶም ገበርቱ ይግሥጽዎም ነበሩ። ኣብ ገሊኡውን ክሳብ ምውጋዝ በጺሖም እውን ምስቶም ነገሥታት ዝበኣሱሉ ጊዜ ነይሩ እዩ።

እቲ ናይ ኣቦና ተቓውሞ ኣብዚ ጥራይ ኣይበቕዐን። እንታይ ደኣ እቶም መኳንንትን ነገሥታትን ኣብ ዘይምልከቶም ጒዳይ ሃይማኖት ኢዶም ብምእታው ክውስኑን፤ ኣብ ገለ ሥርዓተ ቤተ ክርስቲያን’ውን ገበርትን ሓደግትን ኮይኖም ክረኣዩ ይፍትኑ ብምንባሮም “ኢድኩም ኣልዕሉ” ዝኣመሰለ ተቓውሞ ብትብዓት ካብ ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ይቃላሕ ነበረ። በዚ ምኽንያት ኸኣ እዮም ካብቲ ማእከል ነገሥታት ካብ ዝነበሩ ከባቢታት ኢትዮጵያ ክግዕዙን ናብ ደቡብ ኤርትራን ክመጹን ምኽንያት ዝኾኖም።

ቅዱስ ኣቦና ሃይማኖትን (ቤተ ክህነትን) ዓለማዊ ምምሕዳርን (ቤተ መንግሥትን) በብናቱ ነናቱ ክገብር እምበር ክተሓዋወስ ፍቓዶም ኣይነበረን። መትከል ቅዱስ ኣቦና ንጹር እዩ ነይሩ። እዚ ኸኣ ቤተ ክርስቲያን ነቲ ቅዱስ ሕገ እግዚአብሔር ክትፍጽምን ከተፈጽምን፡ ቃለ እግዚአብሔር ጥራይ ድማ መምርሒኣ ገይራ ክተሰርሕ ደኣ እምበር ንካልኦት ዓለማውያን መሳርሒ ወይውን እቶም ቅዱሳን ኣቦታት ሰዓብትን ሰበኽትን ሰማያዊ መንግሥቲ ካብ ምዃን ሰጊሮም ኣብ ጒዳይ ዓለማዊ መንግሥቲ ደገፍትን ተቓወምትን ኮይኖም ከይርከቡ ዘጠንቅቕ ነበረ።

ኣቦና ቀንዲ መምርሒ ገይሮም ዝጥቀሙሉ ኣብ ብሉያትን ሓዲሳትን ሰፊሩ ንዘሎ ሕገ እግዚአብሔር ነበረ። ሐዋርያት ንዘጽንዕዎ መገዲ ተኸቲሎም ድማ ነቲ ጽኑዕ ቃል እግዚአብሔር ብዘይ ምሽርማም ክፍጽሙ ይጋደሉ ነበሩ። ሓደ ካብቲ ቀንዲ ዝኽተልዎ ዝነበረ ሥርዓት ድማ ጐይታ ድኅረ ትንሣኤኡ ቅድሚ ዕርገቱ ንሓዋርያት ንዝመሃሮም መጽሓፈ ኪዳንን፡ ሓዋርያት ብሲኖዶሶም ንዝወሰንዎ ሥርዓትን እዩ ነይሩ።

5.6 ካብ ዝፈጸምዎ ተኣምራት 

ኣቦና በብዝተዘዋወርዎን ኣብ ኵሉ መንፈሳዊ ተጋድሎኦምን እግዚአብሔር ብዝሃቦም ጸጋ ዝፈጸምዎም ገቢረ ተኣምራት ፍቕዲ የብሉን። ንሎሚ ግና ሓደ ካብኣቶም እሞ ብትውፊት ክሳብ ሕጂ ንዝነገረላ ታሪኽ ጐዳይፍ ክንዝክር። 

ኣቦና ኣብ ከባቢ ኣሥመራ ስብከተ ወንጌል ይህቡ ኣብ ዝነበሩሉ ጊዜ መወጽ ናይ ኣፎም ኣብ ከባቢ ሎሚ ጐዳይፍ ዝብሃል ቦታ ተረሲኣ ገዲፎማ ከዱ። ዳኅራይ ተምሃራዮም ዝነበሩ ተመሊሶም ከምጽእዋ እንተበሉ “ግደፋ” ኢሎሞ። ብድኅሪኡ እቲ ናቶም ብቕዓት ቅድስና መመስክሪ ክትኸውን ምእንቲ እታ መወጾም ጠጢዓ ዓባይ ገረብ ኮይና ኣብዛ ሎሚ ብስሞም ኣብ እትጽዋዕ ቤተ ክርስቲያን ብወገን ምበራቕ ትርከብ ኣላ። ኣቡነ ኣብሳዲ ዝተባህሉ ቅዱስ ወዶም’ውን ብድኅሪኦም ንሓደ ዓመት ኣብታ ቦታ ከምዝተቐመጡን ይምህሩላ ከምዝነበሩ ታሪኾም ይገልጽ። 

ኣብ ከባቢ ማይምነ (ቆሓይን) ሰባት ብምኽሪ ሰይጣን ተጋግዮም ብሕይወቶም ከቃጽሎም እኳ እንተፈተኑ ብተኣምራት ከምቶም ሠለስቱ ደቂቅ እቲ ሓዊ ዋላ ሓደ ክትንክፎም ኣይከኣለን። እቲ ሕዝቢ’ውን ጌግኡ ኣሚኑ ተነሥሐ። 

5.7 ተጋድሎ ስለ ክብሪ ቀዳሚት ሰንበት 

ቅዱስ አቦና ብፍሉይ ካብ ዝዝከረሉ ገድሎም ሓደ ስለ ክብሪ ቀዳሚት ሰንበት (ከም ሰንበተ ክርስቲያን ክትኽበር) ዝገብርዎ ተጋድሎ እዩ ነይሩ። እቲ ዝነበሩሉ ዘመን ብሰንኪ ቀዳመ ሰንበት ዓቢይ ዘይምስማማዕ ኣብ ሞንጎ ክልተ ሓረጋት መነኮሳት ዝተላዕለሉ ኸኣ ነበረ። ታሪኽ ጸሓፍቲ ኣብ ሞንጎ ቤት ኤዎስጣቴዎስን ቤት ተክለ ሃይማኖትን ዝተኸፈተ ዓቢይ ክርክር ኢሎም ይገልጽዎ። እዚ ኸኣ ኣብ ኤርትራን (ገለ ክፋል ሰሜን ኢትዮጵያን) ዝነበሩ ብኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ዝምርሑ ዝነበሩ እሞ ቀዳሚት ሰንበት ከም ሰንበተ ክርስቲያን ክብርቲ እያ፡ ብሓድነት ክትኽበር ኣለዋ ዝብሉ ዝነበሩን፤ ብኣንጻሩ ድማ ኣብ ማእከላይ ኢትዮጵያ ዕብለላ ዝነበሮም ደቂቀ ተክለ ሃይማኖት ብንጉሥን ናይ ግብጺ ጳጳስን እናተደገፉ ንኽብሪ ቀዳሚት ሰንበት ዘይቕበሉ እዮም ነይሮም። 

ኣቦና እቲ ኣብ ልዕሊኦም ዝነበረ ተቓውሞ ከየገደሶም በቲ ዝተዋህቦም ሓደራ፡ መጻሕፍተ ነቢያትን ወንጌልን ሕግን ሥርዓተ ቤተ ክርስቲያንን እናመሃሩ ምስ ደቆም ብዙኅ ዓድታት ዞሩ። ብዛዕባ ማዕርነት ቀዳመ ሰንበት ካብ ዞባ ደቡብ ከባቢ ቆሓይን ክሳዕ ምድሪ ሓማሴን ድማ ኣስፊሖም መሃሩ። 

ብመሠረቱ ክብሪ ቀዳሚት ሰንበት (ሰንበተ አይሁድ) ካብ ምፍጣር ዓለም ኣትሒዙ ብሕገ እግዚአብሔር ክብርቲ እያ። ኣብ ዘመነ ሓዲስ’ውን ሰንበተ ክርስቲያን ስለቲ ድኅነት ደቂ ሰባት ጐይታ ዓበይቲ ሥርሓት ስለ ዝፈጸመላ ክብርቲ እያ። ንክልቲኡ ምኽባር ድማ ካብ ጥንቲ ዝጸንሐ ደኣ እምበር ኣቡነ ኤዎስጣቴዎስ ዘመጽእዎ ሓድሽ ትምህርቲ ኣይኮነን። እቲ ጥንታዊ ትምህርትን ሥርዓትን ግና ከይቕየር ኣጽኒዖም ተጋደሉ። ኣብ ቅብጣዊት ቤተ ክርስቲያን እንተኾነ’ውን፡ ንክልቲኡ ምኽባር ካብ ጥንቲ ዝጸንሐ ሐዋርያዊ ሥርዓት ከምዝነበረን ክሳብ ውሑድ ክፍለ ዘመን (ቅድሚ ምምጻእ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ) ብኸምዚ ኣገባብ ክልቲኡ ይኽበር ከምዝነበረ መዛግብት ታሪኽ ዝገልጽዎ እዩ። 

እምበኣርከስ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ነቶም ድኂሮም ትምህርቶም ዝቐየሩ ግብጻውያንን፡ ብሰንኮም ኣብ ቤተ ተክለ ሃይማኖት ከም ዝተኣታተወ ንዝንገረሉ ሓድሽ ትምህርትን ብምቕዋም እዮም ድምጾም ኣስሚዖም። ንኣብነት ጳጳስ ቤተ ክርስቲያን ሓበሻ ግብጻዊ አብነ ሳዊሮስ ነቲ ኣብ ግብጺ ዝተቐየረ ትምህርቲ፡ ኣብ ምድረ ሓበሻ’ውን ክቕየርን ኦሪታዊ ዝበልዎ ልምዲ ክተርፍን መልእኽቲ ክጽሕፉሎም ናብ ፓትርያርክ ቄርሎስ ካልኣይ (1077-1092) መልእኽቲ ምስዳዶምን፤ ብተመሳሳሊውን ብቢን ኣል ዓሳል ኣብ ፲፫ ክፍለ ዘመን ከምዝተጠናቐረ ዝንገረሉ መጽሓፈ ቀኖና’ውን ነዚ ብሂል ዝያዳ ዘጒልሖ እዩ። 

ስለዚ ነዚ ምፍልላይ ኣብ ሞንጎ ሊቃውንቲ ንምፍታሕ ብንጉሥ ዝምእከልን ብግብጻዊ ጳጳስ ዝምራሕ ጉባኤታት ይካየድ ነበረ። እቶም ንጉሥን ጳጳስን ድማ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ነቲ ትምህርቶም ክገድፉን ብዙኅ ሜላታት እኳ ተጠቒሞም እንተነበሩ ክሰልጦም ኣይከኣለን። ኣብቲ ዝተገብረ ጉባኤ ድማ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ብዛዕባ ክብሪ ቀዳሚት ሰንበት ኣብ ቅድሚ ንጉሥ ዓምደጽዮን ሞጒቶም ረቲዖም ነይሮም። ይኹን ደኣ እምበር እቲ ንጉሥን ጳጳስን ነቲ ዝተጸወዐ ጉባኤ ከምቲ ዝሓሰብዎ ስለዘይከደሎም ንኣቡነ ኤዎስጣቴስ ኣሲሮሞም ነበሩ። በቲ ኣብ ልዕሊ እቲ ዝተኣስሩላ ከተማ ብዝወረደ መዓት እቲ ንጉሥ ሰንቢዱ ግና ቀልጢፉ ፈትሖም። ቀዳሚት ሰንበት ክትኽበር ከምዘለዋውን ብኣዋጅ ነገረ። እዚ ብምኽንያት ቀዳሚት ሰንበት ዝተፈጥረ ዘይምርድዳእ ጉባኤ ተሰሪዑሉ ንጊዜኡ አቡነ ኤዎስጣቴዎስ ይሥዓሩ ደኣ እምበር ፈኸም እናበለ ብድኅሪኦም’ውን ቀጺሉ እዩ። 

አቡነ ኤዎስጣቴዎስ’ውን ነቲ ትምህርቲ ኣብ ደቆምን ኣብ ኵሉ እናተዘዋወሩ የስፍሕዎ ነበሩ። ምስ አቡነ መርቆሪዎስ ኮይኖም ድማ በርቋሕ (ከባቢ ደብረ ድማኅ) ኣብ እትብሃል ዓዲ ፯ ዓመት ብተባሕትዎ ብጸሎት ተጸሚዶም ኣብ ዝጸንሑሉ ድማ ንአርመንያ ክኸዱ ምዃኖም ተገሊጹሎም ነበረ። እግረ መገዶም ድማ ነቲ ምንጪ ትምህርቲ ስሕተት ኮይና ንዝተረኽበት ቅብጣዊት ቤተ ክርስቲያን ከረድኡ ምኽንያት ከምዝረኸቡ ይፍለጥ። 

      ይቕጽል.....